Адам және қоғам Мақала бойынша оқу-әдістемелік материалдар

ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған

Жасөспірім арасындағы түсінік

Мемлекеттегіміздің ұлттық саясатында, бір мемлекетте тұратын әртүрлі этностардың, этностық топтар мен диаспоралардың арасындағы қарым-қатынастарды реттеу алдыңғы қатарда тұр. Өркениетті мемлекеттерде ұлттық саясат этносаралық татулық пен қоғамдық келісімді сақтауды және нығайтуды мақсат етеді. Сондықтан ұлтаралық қатынастарды, ұлт мәселесін және ұлттардың өзін-өзі билеуі мәселесін шешуге, реттеуге бағытталған ұлттық саясатқа деген зәрулік әлем мемлекеттерінің басым көпшілігіне тән құбылыс. Ұлттық идея-халықты топтастыратын, біріктіретін, өз елі үшін мақтанышқа бөлейтін асқақ рух болып табылады. Демек, Қазақстандық бірегейлік пен бірлікті нығайту және дамыту тұжырымдамасы еліміздің бір жерге топталуына көмегін тигізеді. «Біздің бір ғана атамекеніміз, бір ғана Отанымыз бар - ол Тәуелсіз Қазақстан». Бұл таңдаудың мәнін ұғыну - бірігудің басты негізі", - делінген құжатта.

Жошы ұлысы хандары билігінің орнығуымен, хан¬дар ордасының аталған қалаларда ор-наласуымен ерекшеленді. Біздіңше, Са¬райшық қаласы Берке ханның тұсын¬да аты шыға бастағандай. Ол алдымен қаланың Ұлы Жібек жолында орналасып, қай¬наған сауда-саттықтың және Азия мен Еуропаны қамтыған халықаралық ор¬талық болуына қатысты. Әбілғазы баһадүрдің Сарайшыққа «Мұнда Бұ¬хара¬дан көп керуен келіп жатыр» деген пікір¬лері дәлелдей түседі. Осылайша Сарайшық ХІІІ ғасыр¬дың екінші жартысынан бастап Еділ бойындағы қалалардан кейінгі не¬гіз¬гі орталықтардың біріне айналды. Сарайшық қаласы Жошы ұлысы хан¬дарының таққа отыратын маңыз¬ды саяси орталығы – астанасы бол¬ды. Сарайшық хан сайлану дәстүрі¬мен, алтын тағымен аты шықты.

Белгілі тарихшы К.Байпақов: «көптеген зерттеушілер жазбаша деректерге арқа сүйеп, моңғол шапқыншылығы кезеңінде қалалық мәдениеттің дамуын тоқтатқанын» атап өткенімен, Алтын Орда мен Шағатай мемлекеттерінде интеграциялық процестер дамығанын, сауда-саттық және халықаралық байланыстар күшейгенін де жазған болатын. Ғалымның соңғы пікірін кейінгі жылдары жарияланған ақпараттар толық растайды. Жошының саясатын жалғас¬тыр¬ған Бату хан да қала құрылыс¬тары¬на, ол арқылы ел басқаруға айрықша күш сал¬ған. Мәселен, Бату сол заманда аты әлемге бел¬гілі болған Қырым, Мад¬жар, Үкек, Қазан, Қа¬жы-Тархан (Аст¬ра¬хан), Сарайшық қала¬лары¬ның негізін қа¬лаумен дараланды. Ор¬та¬ғасырлық зерт¬теуші Әбілғазы баһадүр Бер¬ке хан ту¬ралы жаза келіп: «Бір күні ат¬та¬нып, аға¬сының (Батудың – Ә.М.) сал¬дыр¬ған Са¬райшық атты шаһарына барды» деп анық көрсетеді. Қала арқылы Бату хан олар¬¬ды экономика мен қалалық мәде¬ниет ор¬талығына айналдырып, мемле¬кет¬тік сая¬саттың бөлшегі жасады. Деген¬мен қа¬ла¬лар¬дың

1206 жылы күллі моңғол тайпаларын біріктіріп «Шыңғысхан» атағын алған бөржігін тайпасынан шыққан Есугей батырдың ұлы Темірші 1224-1229 жылдар аралығында Қазақстан мен Орталық Азия жерлерін жаулап алды. Шыңғысхан бұл жорыққа өз вассалдарының жасақтарымен қоса жалпы саны 150 мың адамы бар қалың қол жіберді. Әскери жорық 1219 жылы қыркүйекте Ертіс жағалауынан басталды. Өзінің әскерін үш топқа бөлген Шыңғысхан бір бөлігін Отырарды алу үшін ұлдары Шағатай мен Үгедейге қалдырды, үлкен ұлы Жошы мен Жебе ноян бастаған екінші бөлігін Сырдарияның төменгі ағысына аттандырды. Өзі кіші ұлы Төлемен бірге Бұқараға бет алды [1, 37]. Әлемді бағындыруды мақсат тұтқан моңғол билеушісі шабуылға аттанған өзінің ұлдары мен нояндарына қарсылық танытпаған қалаларға қиянат көрсетпеуге, ал өз отанын жатжұрттықтардың билеуіне көнбеген елді күшпен бағындыруды бұйырды. Осының нәтижесінде Қазақстан территориясында қираған қалалардың саны көбейді. Себебі жергілікті халық өз отанын, елін, жерін жаудан қорғауға бары

Алтын Орда жәдігерліктерінің бірі «Гулистан» жазбасы.Бұл еңбек – Шығыстық ақынның бiрi Сағдидiң қаламынан туып, парсы тiлiнде жазылған «Гулистан» поэмасының еркiн аудармасы.«Гулистан» жазбасы туралы алғаш хабарлаған – венгер ғалымы Тори Иозеф болып табылады.Шығарманы жан-жақты зерттеген профессор Ә.Наджип оны қыпшақша да, оғызша да қолдана беретiн осы екi тiлдiң элементтерi қосылып қолданылатын әдеби тiлде жазылған деп ұйғарады. Ә.Наджиптiң ойынша, ол әдеби тіл Алтын Орда хандығы мен Египет мемлекетiне де ортақ болған. Орта ғасыр әдебиетiндегі қыпшақ тiршiлiгiн сипаттайтын шығармалардың бірі - «Мухаббат-наме» дастаны. Қыпшақ тілін бейнелейтін Хорезмидің еңбегі қазақ тiлiнiң бастау көзi ретiнде саналатын көнеден қалған жәдiгерлiктердiң бiрi.Бiздiң дәуiрiмiзге «Мухаббат-наменiң» төрт түрлi көшiрмесi жетiп отыр.Осылайша көшiрiлiп, бiздiң дәуiрiмiзге келiп жеткен «Мухаббат-наменiң» қолжазбасын ғылыми жұртшылыққа алғаш таныстырған академик В.В.Бартольд болды. Қолжазбаның көлемi 24 парақ